KENTİN KÜLTÜR ROTASINDA YENİ BİR ARAŞTIRMA DURAĞI: KUNDURA HAFIZA ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİ
- TKD Istanbul Subesi
- 5 gün önce
- 6 dakikada okunur
Güncelleme tarihi: 4 gün önce
1800’lerin başına uzanan köklü geçmişiyle Türkiye’nin en önemli endüstri mirası alanlarından biri kabul edilen Beykoz Kundura bugün hem dizi ve film yapımlarına hizmet veren bir plato işlevi görmekte hem de bünyesinde yer alan Kundura Hafıza’nın kültür sanat, arşiv ve araştırma programları aracılığıyla tarihî mirasının korunmasına yönelik çalışmalara ev sahipliği yapmaktadır. Bu çok yönlü çalışmaların nihai adımı olarak hizmete giren Kundura Hafıza Arşiv ve Araştırma Merkezi’nde geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerine ait sanayi ve emek tarihine ilişkin geniş bir kaynak yelpazesi araştırmacıların kullanımına sunulur. Merkezin açılmasıyla birlikte İstanbul’un kültür rotası endüstri mirası ve hafıza araştırmaları alanlarında yeni bir durak kazanmıştır. Yazının devamında Beykoz Kundura yerleşkesinde faaliyet gösteren Kundura Hafıza’dan ve yeni açılan merkezin arşiv ve kütüphane koleksiyonlarından bahsedilecektir.
“Sümerbank Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası” ya da günümüzde bilinen adıyla Beykoz Kundura, Boğaz’ın kuzeyinde Beykoz’da Hünkâr İskelesi olarak bilinen bölgede yer alır. Zengin su kaynakları, has bahçeleri, çayır ve bostanlarıyla meşhur bölge aynı zamanda Osmanlı’da ilk sanayileşme girişimlerinin yaşandığı yerlerden biridir. Buğday ve mısır gibi tahıl ürünlerinin öğütülmesi için Beykoz’un farklı mevkilerine su değirmenleri inşa edilir ve bu değirmenler, 19. yüzyılın başından itibaren zamanla yerlerini çuha, kâğıt, deri vb. maddeler imâl eden fabrikalara bırakır (1). 1804’te Sultan III. Selim’in emriyle Hünkâr İskelesi’nde kurulan kâğıt fabrikasının faaliyete geçmesiyle Beykoz’da iki yüzyıla yakın bir süre devam edecek olan üretim serüveni böylece başlamış olur. Beykoz’da geleneksel anlamda küçük ölçekte deri üretimi olsa da endüstriyel anlamda deri ve kundura imâlatı Beykoz (Tokat) Deresi’nin yanında, Hamza Efendi adlı bir kimseye ait olan debbağhanenin II. Mahmud’un emriyle 1810’da satın alınmasına tarihlenir. “Dabakhane-i Klevehane-i Amire” adını alan tesis ordunun ihtiyaç duyduğu deri malzemeler üretir (2). Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra yeni kurulan modern ordu için ayakkabı ve çizme üretiminde başı çeken Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, temin edilen yeni teçhizatlar ve açılan yeni bölümleriyle yüzyıl sonuna kadar sürekli bir devinim halindedir. Cumhuriyet’in kurulmasıyla 1923’te Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü’ne bağlanan fabrika 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası’na devredilmiş, 1933’te de Sümerbank’a geçerek “Sümerbank Deri ve Kundura Sanayii Müessesesi” adını almıştır. Sümerbank çatısı altına girmesiyle birlikte fabrika ayakkabı ve saraciye ürünleri üretiminde markalaşarak Cumhuriyet’in sanayileşme çalışmalarının mihenk taşlarından biri haline gelir. 1980’larda benimsenen devlet politikalarının sonucu olarak Sümerbank’ın özelleştirilmesiyle Fabrika kapanır ve yapı kompleksi yeni sahiplerinin sorumluluk ve bilinciyle yeniden işlevlendirilerek 2005 yılı itibarıyla yaratıcı endüstriye hizmet vermeye başlar (3).
Kundura Hafıza bu noktada Beykoz Kundura’nın iki yüzyılı aşkın tarihini kayıt altına almak, korumak ve gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla Şubat 2021 yılında kurulmuştur. Kundura Hafıza’nın çıkış noktası Kurucu Direktörü S. Buse Yıldırım’ın 2015’te Tarih Vakfı iş birliğiyle yürüttüğü Sözlü Tarih Projesi’dir. Bu proje kapsamında iki yüzün üzerinde fabrika çalışanı ve aileleriyle görüşülmüş; sözlü tarih görüşmelerinden elde edilen fotoğraf başta olmak üzere muhtelif belgeler kurum arşivinin nüvesini teşkil etmiştir (4). Sözlü Tarih Projesi aynı zamanda Kundura Hafıza’nın kurumsallaşmasına zemin hazırlamış; bugün endüstri ve kültür mirasını korumaya yönelik tüm programlarını bir dernek çatısı altında yürüten kurumun gelişiminde önemli bir kilometre taşı olmuştur. Kuruluşundan itibaren çalışmalarını bir süre, fabrika döneminde sendika binası olarak kullanılan yapıda sürdüren Kundura Hafıza, 25 Ekim 2025 tarihinde hizmet vermeye başlayan Arşiv ve Araştırma Merkezi’ne taşınarak yeni mekânına kavuşmuştur. Araştırma merkezi olarak kullanılan yapı, fabrika döneminde sivil savunma binası, planlama ofisi ve satış mağazası gibi farklı işlevler üstlenmiş; fabrika kapanana kadar ise çalışanların çocuklarına bakım sağlayan bir kreş olarak hizmet vermiştir. Özelleştirme sonrası yerleşkedeki pek çok yapı gibi özenli bir restorasyon sürecinden geçen kreş binası, artık arşiv ve kütüphanesiyle Sümerbank ve Beykoz Kundura’nın hafızasını araştırmak isteyen herkes için kamusal bir bilgi alanı işlevi görmektedir. İki katlı yapının üst katında Kundura Hafıza’nın arşiv koleksiyonlarını barındıran saklama ve dijitalleştirme odaları ile karanlık oda yer alırken alt katında sanayi, iktisat ve emek çalışmalarına odaklanan ihtisas kütüphanesi ile çalışma alanları bulunmaktadır.
Kundura Hafıza’nın arşiv koleksiyonu Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası başta olmak üzere Sümerbank ve Etibank’a bağlı muhtelif fabrikalara ilişkin Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi sanayi tarihine odaklanan yazılı ve görsel kaynaklardan oluşur. Koleksiyon dört bölümden mürekkeptir. Bunların en kapsamlısı olan Sümerbank Koleksiyonu, 20.000’i aşkın materyaliyle koleksiyonun temelini oluşturur. Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası da dahil Sümerbank’a bağlı çeşitli fabrikaların endüstriyel üretim ve sosyal yaşamını belgeleyen fotoğraflar, albümler, kartpostallar ile Beykoz’daki fabrika kapandıktan sonra işletmeden devralınan haritalar, planlar, çizimler, yazışmalar, raporlar, broşürler ve ambalaj örnekleri gibi çok çeşitli doküman bu koleksiyonda yer alır. İkinci koleksiyon olan Sözlü Tarih Koleksiyonu, yukarıda bahsi geçen Sözlü Tarih Projesi kapsamında gerçekleştirilen sözlü tarih görüşmelerini içerir. Bu görüşmeler; işçilerin fabrikayla kurdukları bağı, deneyimlerini ve Sümerbank kültürünü kendi bakış açılarından aktarmaları bakımından benzersizdir. Aynı zamanda dönemin çalışma hayatına ışık tutmaları nedeniyle emek tarihçileri başta olmak üzere araştırmacılar için son derece değerli bir kaynak niteliğindedir. Üçüncü koleksiyon Sac Ambarı Koleksiyonu’dur. Fabrikanın Sac Ambarı olarak kullanılan yapısında korunan bu koleksiyonda fabrikanın farklı dönemlerinde kullanılan üretim ve sosyal yaşam alanlarına ait aralarında deri işleme ve üretim makinesi, daktilo, el aletleri, laboratuvar ve sağlık malzemesi, ofis araç gereçleri ve mobilya örneklerinin de bulunduğu yaklaşık 4.000’e yakın obje titizlikle muhafaza edilmiş ve bir araya getirilmiştir. Son olarak Etibank Koleksiyonu ise maden yataklarının işletilmesi amacıyla kurulan Etibank’ın 1920’lerden 1980’lere uzanan faaliyetlerini belgeleyen yaklaşık iki bin fotoğraf ve dokümanı kapsar. Kundura Hafıza Arşivi, yalnızca fabrikanın geçmişini değil, bir dönem işçi semti olarak bilinen Beykoz’un hafızasını ayakta tutan en kapsamlı dermelerden biri aslında. Fabrika, sözlü tarih görüşmelerinden biliyoruz ki uzun yıllar boyunca sadece ayakkabı ve kundura üreten bir mekân olmanın ötesinde Beykozluların gündelik hayatının merkezinde yer almıştır. Arşivde yer alan fotoğraflar ve sözlü tarih kayıtları bu ortak yaşamın izlerini bugüne taşır; Beykozluların yaşadıkları yerin geçmişiyle yeniden bağ kurmasına ve hatırlamasına vesile olurken yerel tarihin tüm yönleriyle tartışılmasına olanak tanır.
Kundura Hafıza, arşivinden ilham alarak çocuk ve yetişkinlere yönelik atölyeler, sergiler, fiziksel ve çevrimiçi etkinlikler ile Kültürel Miras Yaz Okulu, Endüstri Mirası Uzman Rehberlik Programı ve Hafıza Konuşmaları gibi kamusal programlar düzenleyerek faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu çok yönlü üretim hattına Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin açılmasıyla bir de kütüphane eklenmiştir. Fabrika döneminde müdüriyet binasında koleksiyonu daha çok sınai kaynaklardan ve dericilik üstüne kitaplardan oluşan teknik bir kütüphanenin yer aldığı bilinmektedir. Kundura Hafıza’nın kütüphanesi de fabrikadan alınan ilhamla bir ihtisas kütüphanesi olarak kurgulanmıştır. Kütüphane, Kundura Hafıza’nın odaklandığı başlıca alanlarda kaynakları bir araya getirir. Sümerbank ile Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası’nın tarihine yönelik talimatname, izahname ve mali rapor türünde nadir eserlerden güncel kitaplara uzanan 5 bine yakın basılı kaynak araştırma geliştirme ve kataloglama çalışmaları halen devam eden koleksiyonun temelini oluşturur. Koleksiyonda Sümerbank Umum Müdürlüğü tarafından yayımlanan ve işçilere matematik, fizik, elektrik gibi temel konuları öğreten kılavuzlar ile sanayi işletmeciliğine giriş niteliğindeki tercüme kitaplar, Sümerbank’ın Türkiye’nin iktisadi kalkınmasında üstlendiği rolü ve katkılarını gözler önüne serer. İşçi sınıfı, kadın, grev, sendikal hareketler vb. temalarda emek tarihine odaklanan yayınlar ile Türkiye’de faaliyet göstermiş fabrikaların tarihini ele alan kurum monografileri yine koleksiyonda önemli bir yer tutar. Kütüphane koleksiyonunun temel misyonu Kundura Hafıza’nın odaklandığı tüm çalışma alanlarını kapsayan kaynakları bir araya getirerek kurumun araştırma ve üretim faaliyetlerine bütüncül bir katkı sunmaktır. Bu bakımdan kütüphane raflarında hafıza, sözlü tarih, kültürel miras, koruma, müzecilik konularına odaklanan yayınlara erişmek de mümkündür. Kişisel kütüphanelerden bağışların da bulunduğu koleksiyon sözlü tarih alanında ülkemizdeki en önemli simalardan biri olan Prof. Dr. Arzu Öztürkmen’in binlerce eserden oluşan kitaplığıyla da ayrı bir önem kazanmıştır. Öztürkmen’in bütün akademik üretimlerini de kapsayan sözlü tarih, halkbilim ve performans çalışmaları odaklı kitaplığı genel koleksiyondan farklı olarak merkezin arşiv katında muhafaza edilmektedir. Kataloglama çalışmaları halen devam eden ve kitap, dergi, tez, makale, senaryo, afiş gibi farklı tür yayınlardan oluşan Arzu Öztürkmen Koleksiyonu kapalı raf sistemiyle araştırmacıların talebi doğrultusunda incelenebilecektir.
Bugün Kundura Hafıza Arşiv ve Araştırma Merkezi, Beykoz Kundura’nın iki yüzyılı aşan geçmişini görünür kılmanın ötesinde araştırmacıları, öğrencileri ve kültür profesyonellerini yeni okumalar yapmaya davet eden canlı bir hafıza mekânıdır. Arşiv ve kütüphane koleksiyonlarıyla zengin bir içerik sunan merkez, sanayi, emek ve iktisat tarihine ilişkin çalışmalar için nitelikli bir araştırma ortamı sağlar. Kundura Hafıza, erişime açık koleksiyonu ve disiplinlerarası programlarıyla İstanbul’un kültürel mirasını anlamaya yönelik her çabaya kapılarını açarak hepimizin mirası olan bu biricik alanı birlikte keşfetmeye davet etmektedir.
Arşiv ve Araştırma Merkezi, kurumun odaklandığı alanlarda çalışmalar yapan tüm araştırmacılara açıktır. Pazartesi’den Cuma’ya 10:00-17:00 saatleri arasında hizmet veren kütüphanenin koleksiyonu kundurahafiza.org; arşiv koleksiyonu hafiza.beykozkundura.com üzerinden incelenebilir.
Ali Bilir, Çeşmibülbüle Gizlenmiş Âbıhayat: Beykoz (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008) s. 27
Projenin çıktısı olan “Kundura’nın Hafızası: Bir Fabrikaya Sığan Dünya” isimli kalıcı sergi Haziran 2021’de açılmıştır. Fabrika’dan kalan makineleri, belgeleri, eski çalışanlar ve ailelerinin bağışladığı objeleri ve sözlü tarih görüşmelerini bir araya getiren sergi bugün Beykoz Kundura’da Eski Marangozhane yapısında ücretsiz olarak ziyaret edilebilir.
Erdi YÜKSEL
Kundura Hafıza Arşiv ve Araştırma Merkezi